ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՎ ԳՐՔԵՐ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻՑ 4 ԴԱՐ ԱՌԱՋ

Նախաքրիստոնեական շրջանում գոյություն ունեցած հայերեն  գրի եւ  գրականության մասին վկայություններ են պահպանվել անտիկ օտար  հեղինակների  երկերում: Հռչակավոր հույն փիլիսոփա եւ պատմագիր Մետրոդորոս  Սկեփսիացին,  ապրելով Պոնտոսում եւ Հայաստանում մինչեւ մ.թ.ա. 70թ., գրել է  Տիգրան II-ի  պատմությունը եւ «Կենդանիների բանականությունըե փիլիսոփայական  երկը: Այս  վեր…ջինը,  ըստ Փիլոն Եբրայեցու (Ալեքսանդրացու) հաղորդման, որն  ապրել է մ.թ.ա. Iդ.  վերջին քառորդից մինչեւ մ.թ. Iդ. կեսը, թարգմանված է  եղել հայերեն: Փիլոն  Եբրայեցու նման քաջատեղյակ եւ բծախնդիր օտար հեղինակի  այս համոզիչ  հաղորդումը մեր թվարկության դարագլխին գոյություն ունեցած  հայալեզու  գրականության մասին, որ վկայակոչվում է առաջին անգամ, չի կարող  չսասանել  նույնիսկ ամենակարծր հակաթեզերը:

 Հենց միայն Փիլոնի սույն վկայությունը բավական է ժխտելու այն տարածված կարծիքը, որ եթե նախամաշտոցյան շրջանում գոյություն է ունեցել գրավոր հայ գրականություն, ապա միայն հունարեն, ասորերեն կամ պարսկերեն լեզուներով, իսկ հայոց լեզվով եղել է միայն բանավոր գրականություն, այսինքն՝ բանահյուսություն: Եւ անմիջապես հարց է ծագում՝ ի՞նչ գրով են գրված եղել երեք հայալեզու գրքերը, եթե ոչ հայերեն այբուբենով, որի մասին վկայում է III դարի ժամանակագիր եւ եկեղեցական մեկնիչ Հիպպողիտոսը: Հունարեն բնագրով իր «Ժամանակագրությանե մեջ՝ գրված Ալեքսանդր Սեւերոս կայսեր 13-րդ տարում՝ մ.թ. 234-235թթ., Հաբեթի ցեղի 47 ազգերի շարքում որպես գրագետ (գիր ունեցող), Հիպպողիտոսը հիշատակում է հետեւյալ յոթին՝ իբերներ, լատիններ, որոնց գիրը եւ հոռոմներն են գործածում, իսպանացիք, հույներ, մարեր, հայեր:

 Խորենացու վկայությամբ, Բարդածան ասորի պատմագիրը, որ Եդեսիայից էր, մտավ Անի կամ Հանի ամրոցը, կարդաց Ողյումպ քրմի մեհենական պատմությունը, որի մեջ թագավորների գործերի հետ միասին հիշատակված էր Տիգրան վերջին հայոց թագավորի ձեռքով նրա եղբայր Մաժան քրմապետի գերեզմանին կառուցված բագինը Բագրեւանդի Բագավանում: Ի՞նչ լեզվով էր գրված այդ մատյանը - եթե Բարդածանը, ինչպես վկայում է Խորենացին, այդ պատմությունը փոխադրել է ասորերենի եւ ապա հունարենի, նշանակում է՝ մեհենական պատմության բնագիրը պետք է եղած լիներ հայերեն եւ գրված հայերեն գրերով:

ԱՐԷԳ ԱՄՍՎԱ ԱՆԱՀԻՏ ՕՐԸ

Նկարի հեղինակ՝ Վահան Ղարիբյան

  Մայրությունը և մոր կերպարը հնուց և մինչ այժմ, եղել է պաշատամունքի ու երկրպագության աղբյուր Հայկական Լեռնաշխարհում, այստեղից էլ մարդկային միգրացիայի հետ միասին, այդ մշակույթը  տարածվել ամբողջ տարածաշրջանով: Եթե Արևը համարվել է հայրը, արականը, սերմնացանը, ապա ամենայնին ծնունդ տվող բնությանը՝ Մայր ենք կոչել,   մեզ սնող ու  բարեբեր հողին էլ ենք՝ Մայր  անվանել, սրանով էլ ավելի սրբացնելով Մայրության ու Մայրանալու Խորհուրդը: Այս Խորհուրդն ամրագրվել է նաեւ Հայոց ազգային հավատքում՝ ի դեմս Դիցամայր Անահիտի: Այսպիսով՝ մայրությունը ոչ միայն երկրային, այլեւ՝ երկնային երեւույթ է՝ աստվածային ու արարչական: Մայր Անահիտի օրը, ըստ Հայոց Սրբազան Տոմարի, ԱրԷգ ամսվա Անահիտ օրն է(մարտի 21-ից հաշված 19-րդ օրը), ներկայիս ապրիլի 8-ը: Եվ այդ օրվանից Մայր Բնությունը սկսում է գունազարդվել, գունեղանալ, գույնզգույն  փնջերով զատվում է բնական աշխարհը՝ բազմերանգությամբ զատվում են կենդանական ու բուսական տեսակները: Եթե Մարտի 8-ը որպես տոն, մեր մեջ արմատավորվել է խորհրդային տարիներից, երբ սոցճամբարի երկրներում այդ օրը նշում էին կանանց համերաշխության օրը, ապա ապրիլի 7-8-ը մեր նախնյաց Զատիկի տոնն է `Մայր Անահիտի օրը, որը խորհրդանշում է բնության զարթոնքը մայրանալու՝ պտղաբերելու խորհուրդը:

 Պատմությունից մեզ ավանդվել է, որ  Անահիտը հայոց մայրության, զգաստության, պտղաբերության և հայերի մեջ ամենասիրված աստվածուհին է:
Անահիտն Արտաշատ մայրաքաղաքի հովանավորն էր, հայոց գերագույն աստվածուհին: Նրան կոչում էին նաև Մեծ Տիկին, Ոսկեմայր, Ոսկեծղի, Ոսկեմատն: Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Եկեղյաց  գավառի Երիզա ավանում, ամբողջ գավառը կոչվել է Անահտավան:
Նրան նվիրված մեհյաններ կային նաև Արտաշատում, Արմավիրում, Քաջարանում, Անահտաձորում, Աշտիշատում, Վասպուրականի Անձևացյաց գավառում, Սյունիքի Անատձոր վայրում: Այդ տաճարաներում եղել են Անահիտի ոսկե կամ արծաթե արձանները,և կամ էլ՝ կիսանդրին թանկարժեք քարերով, զարդանախշերով: Անահիտի բոլոր տաճարներն ու արձաններն անխնա ոչնչացվել են: Հիշատակվում է նաև, որ մ.թ.ա. 34 թվականին հռոմեացի զորավար Անտոնիոսը եւ նրա զինվորները ջարդել են Անահիտի Երիզայում գտնվող ոսկեձույլ արձանը եւ բեկորները միմյանց մեջ բաժանելով տարել Հռոմ:
19-րդ դարում Փոքր Հայքի Սատաղ քաղաքում հայտնաբերվել է Անահիտի բրոնզաձույլ դիմաքանդակը, որը դարձել է Լոնդոնի բրիտանական թանգարանի սեփականությունը, հետագայում դրան ավեցվել է նույն տեղանքում գտնված արձանի ձեռքը: 1968 թ.-ից դիմաքանդակի կրկնօրինակը գտնվում է Հայաստանի պատմության թանգարանում:

ԽԱՉՔԱՐ - ՄԵՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐԵ ՎԿԱՆԵՐ

Հայ ժողովրդի միջնադարյան մշակույթի պատմության մեջ բացառիկ տեղ է գրավում ճարտարապետությունը, որի հետ սերտորեն կապված է եղել քանդակագործությունը, մասնավորապես՝ կոթողային բնույթի հուշարձանների կառուցումը: Հայաստանում հանդիպում են կոթողների  տարբեր տեսակներ ու ձևեր, որոնց թվում, սակայն, ամենատարածվածն ու տիրապետականը խաչքարերն են: Ավելի քան մեկ հազարամյակ այդ հուշարձանները հանդիսացել են մասսայական սիրված կոթողներ, կերտող վարպետները դրանցում ներդրել են հայկական մշակույթի յուրահատուկ գծերը: Հայկական խաչքարերի ընդհանուր թիվը տասնյակ հազարների է հասնում, որոնցից  ոչ մեկը մյուսին նման չէ:  Դրանք հաճախ կշռում են մի քանի տոննա: Խաչքարը հիմնականում ստեղծվում է հրաբխային բազալտից կամ տուֆից: Հայերի համար խաչքարը դա Քրիստոսի հարության խորհրդանիշն է՝ մահի դեմ նրա հաղթանակը:

Մինչև 20-րդ դարի կեսերը տարածված էր այն թույր կարծիքը, թե իբր խաչքարերը լոկ գերեզմանաքարեր են եղել: Սխալ պետք է համարել նաև Հայկական խաչքարերը ռուսերեն՝ «надгробный памятник», անգլերեն՝ «tombestone» թարգմանելը, ավելի ճիշտ կլիներ խաչքարը ռուսերեն թարգմանել «крест-камень» , անգլերեն՝ «cross stone» , որովհետև «քարե խաչը» դեռ խաչքար չէ, այլ ուղղակի քարից պատրաստված խաչ:

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԼԵՌՆԵՐԻ ԳԱՂՆԻՔՆԵՐԸ

Երբեմնի հզոր ու անպարտելի թվացող Ասորեստանի վերջին տիրակալն էր Աշուրբանապալը, ով թագավորել է մ.թ.ա.681-669 թթ: Այո՛, ընդամենը 12 տարի, սակայն դա էլ բավական էր, որ նրա անունը հավերժ հիշվի: Սակայն ոչ այն պատճառով, որ մեծ կայսրության տիրակալն էր, կամ էլ որ նրան հաջողվեց, գրավելով Եգիպտոսը, իր երկիրը դարձնել հզորագույնը տարածքում, այլ…

Երկուս ու կես հազար տարի անց, 19-րդ դարի կեսերին անգլիացի փաստաբան Լեյարդը վերջապես իրականացնում է իր վաղեմի երազանքը եվ մեկնում է Միջագետք՝ արկածներ փնտրելու: Ճիշտ է ասված՝ ով փնտրի, նա կգտնի:

Անգլիացի փաստաբանին ու նրան միացած իրաքցի հնեագետ Ռասսամին ճակատագիրը ժպտում է՝ նրանք հայտնաբերում են ոչ միայն Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն, այլև այդ երկրի տիրակալ Աշուրբանապալի հարուստ գրադարանը՝ ավելի քան 30 հազար գիրք՝ կավե սալիկների վրա դաջված տեքստերով:

Բազմաթիվ կրոնական, ծիսական, բժշկական, տնտեսական ու այլ կարգի տեքստերի հետ մեկտեղ հայտնաբերվում և վերծանվում է նաև «ԷՆՈՒՄԱ ԷԼԻՇ» սկզբնաբառերով հայտնի կամ էլ «Արարաման մասին» վերնագիրը կրող յոթ սալիկների սեպագիր տեքստը՝ աշխարհարարման մասին մարդկությանը մինչ այժմ հայտնի գրավոր վկայություններից ամենաամբողջականը:

ՎԱՍՆ ՆԱԽՆՅԱՑ

“Հեթանոս քուրմերն ասում էին, որ երկիրը գունդ է եւ պտտվում է Արեւի շուրջ”:

 Անանիա Շիրակացի

Մենք Հայ ենք, սակայն մեզ այլոք, շատ հին դարերից Արմեն են կոչում:

Արմեն են կոչել, զի “ար” արմատը մեր խոսքի ծուծքն է եւ նաեւ ուղը:

Արմեն են կոչել եւ այն պատճառով, որ “ար” արմատը մեզ հարեւանող շատ լեզուներով նշանակել է հող: 

Արմեն են կոչել` բնորոշելով մեր Բանն ու Բնույթը, քանզի մեր Նախնիք առաջինն էին որպես երկրագործ եւ Երկրի պաշտպան: 

Առաջինն էին մեր ուշիմ Նախնիք, որ Հողից ստացան սնունդ ու աման, դազգահ ու կահ, զենք ու զրահ, զարդ ու զարդատուփ… 

Առաջինն էին մեր ուշիմ Նախնիք, որ Հողից ստացված բերք ու բարիքից բաժին տվեցին կով ու ոչխարի, այծի ու ձիու, էշ ու գոմեշի, հավի ու սագի, … եւ սկիզբ դրին փոխօգտակար համակեցության:

Այլ ազգերը մեզ Արմեն են կոչում, սակայն Հայ ենք մենք:

Որովհետեւ՝ Մայր Հողից բացի, Մեծ Սկզբից ի վեր պաշտել ենք նաեւ Կյանք պայմանավորող մնացյալ տարրերը: 

Պաշտել ենք, քանզի խորն ենք ճանաչել:

Պաշտել ենք, քանզի Ամենայն Ստեղծի Հորն ենք ճանաչել:

Ճանաչելն է ամենայն Սիրո պատճառը միակ:

Ճանաչելն է եղել պատճառ, որ շատ դարեր չենք մեղանչել ու ամաչել:

Չկար մի պատճառ, որ ուշիմ Նախնիք իրենցից դուրս փնտրեին:

Չկար հետեւանք, որ ուշիմ Նախնիք բուն պատճառը չգտնեին:

ՀԻՆ ՔՐՄԱԿԱՆ ԹԱՔՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑ

Ըստ հին քրմական դասի բարձրագույն թաքնագիտական դպրոցի գիտելիքների, մարդն ինքը կենսաբանական լաբորատորիա-գործարան է, որի միջոցով է միայն հնարավոր բացահայտել մարդու և տիեզերքի ինքնությունը: Հին գիտունները հոգևոր կենսոլորտի հետ հողորդվելու համար ունեին մշակված համակարգ, որը զարգացնում, բացահայտում էր մարդու մտքի զգայարանը:
     Նախ, հին ժամանակներում հոգևոր կենտրոնները կառուցվում էին երկրագնդի այն լայնություններում, որտեղ արևը բարեխառն ջերմություն է փոխանցում: Քանի որ ըստ հին գիտնականների, Արևը՝ կյանք է, որի միջով և միջոցով են Անհունի տեսքով հասնում և ձևավորվում մեզ:

Հայկ թագավորի օրացույցը

<<Հայոց բուն տոմար>> անունով հայտնի ֆիքսված հայկական օրացույցի մասին շատ բան է հայտնի: Այն ընդունվել է  մ.թ.ա. 2492 թվականին Հայոց թագավոր Հայկի հրամանով, որը կրում էր ԿԵՍԱՐ տիտղոսը, այսինքն՝ ԿԵՍ-ԱՐ, Կես Արև, Կիսաստված, քանի որ Հայոց թագավորը միաժամանակ եղել է նաև Գերագույն հոգևորականը կամ Արևի Որդի ու գլխավոր Աստծո՝ Հայր Արիի ներկայացուցիչը Երկրի վրա: Կեսարը հանդիսանում էր Երկրային Աստվածը:  Հայկական կեսար բառը հետագայում Հունաստանից Եվրոպա է անցնում և օգտագործվում որպես ՑԵԶԱՐ, ԿԱՅԶԵՐ, ՑԱՐ և այլն, բայց արդեն կայսր իմաստով:
Ինչպես վկայում է 5-րդ դարի պատմիչ Մ. Խորենացին, թագավոր Հայկը հաղթանակ է տանում Հայաստանը նվաճելու համար արշաված Բաբելոնի զորքի դեմ, նա ճակատամարտում հաղթեց, սպանելով Բաբելոնի տիրակալ Բելին ու հրահանգեց ամեն տարի տոնել այդ օրը և տարվա ամիսները վերանվանել իր ուստրերի ու դուստրերի անուններով:

Հնագույն օրացույց

Հայաստանում արևի օրացույցն օգտագործվել է բոլոր ժամանակներում: Եվ այդ հասկանալի է, քանի որ Արևը գլխավոր Աստվածն էր: Տեղեկություններ չկան, որ երբևէ օգտագործված լիներ Լուսնի օրացույցը, չնայած այն հայտնի էր, և Լուսնի Երկրի շուրջը պտտվելու պարբերությունը դժվար չէր հաշվել:

Նախնադարյան աստղագետները, դիտելով առանձնին կանգնած <<Արևի քարերից>> որևէ մեկի անցքից /կամ օգտագործելով այլ հնագույն գործիքներ/, կարողացել են ցանկացած օր ֆիքսել Արևածագի ազիմուտի կետը և որոշել, որ այդ կետը Գիշերահավասարին մոտ օրերին օրէօր շարժվում է հորիզոնի գծով 30 աղեղնային րոպե արժեքով, ինչը համարյա հավասար է Արևի անկյունային տրամագծին, ու վերադառնում է միևնույն դիրքին 365 օր հետո, ինչը անում է մեկ տարի:

Ակներև է, որ այսքան պարզ դիտումը կարող էր կատարվել շատ ավելի առաջ, քան Քարահունջն է կառուցվել, երբ օրացույցի անհրաժեշտությունը ծագել էր գյուղատնտեսական և այլ աշխատանքներ կատարելու պահանջից ելնելով: Մոտավորապես 23 հազար տարի առաջ էր, երբ հայոց հնագույն օրացույցը հաստատվեց, ըստ որի տարվա սկիզբը գարնան գիշերահավասարին՝ Արեգ 1-ին էր:

Հայտնաբվերվել էր նաև, որ Սիրիուս աստղը ծագում է հենց Արևածագից առաջ տարվա մեջ մեկ անգամ ամառվա Արևադարձին, այսինքն՝ ըստ Սիրիուսի էլ տարին 3645 օր ունի, ինչպես և Արևային տարին: Այս տեղի է ունենում, որովհետև պրեցեսիան և Սիրիուսի սեփական շարժումը պատահաբար համընկնում են:

Արևի այս Հայոց հնագույն օրացույցը եղել է այսպես կոչված ՇԱՐԺԱԿԱՆ: Տոնական օրերը դանդաղ տեղափոխվում էին ողջ տարվա ընթացքում , որովհետև իրական արևային տարին մոտավորապես քառորդ օրով ավելի է, քան 365 օրը:

Աստղիկ, Անահիտ, Նանե դիցուհիների մաղթանքները

-Երբ կինը սիրում է, նրա սիրտը նմանվում է ոսկե տաճարի, ես այդ տաճարը կլցնեմ սիրո նեկտարով ու կներկեմ երազի գույներով, որ կինն այդ սիրով միշտ խենթացնի տղամարդկանց

                                                                                  Աստղիկ դիցուհի



-Քիչ է սիրել, պետք է, որ սերը նաև սրբագործված լինի: Ես այդ սիրո նեկտարին կխառնեմ պտղաբերության շաղախը, և դրանից կծնվի ընտանիքը: Ես կնվիրեմ կնոջը արարչական ամենամեծ շնորհը` մայրությունը, և դրանով իսկ նրան կդարձնեմ հար պաշտելի տղամարդու կողմից:

                                                                                  Անահիտ դիցուհի


Քիչ է ստեղծել ընտանիք, պետք է նաև պահել այն, և միայն ողջախոհությամբ կարելի է ամուր պահել սիրով ստեղծված ընտանիքը: Սիրող  կնոջ կողքին տղամարդը երջանիկ է, ընտանիքով` հարուստ, իսկ ողջախոհ կնոջ կողքին` իմաստուն: ,,,,,, Ես կօժտեմ հայուհուն այս շնորհներով, և նա կդառնա աշխարհի ամենաերանելի կինը:

                                                                                 Նանե դիցուհի

Քրմական հնագույն դպրոցը

Ըստ հայ հնագույն քրմերի մոտեցման, հնարավոր չէ սեփական գենոտիպից չբխող հոգեմտավոր ազդակի միջոցով` անհասկանալի լեզվով բառեր բարբաջելով, աղերսվել հոգևոր կենսոլորտի բարձրագույն շերտերին: Անհնար է նաև կապվել հոգևոր կենսոլորտի բարձրագույն շերտերին, երբ Արարչի կողմից քեզ տրված գենոտիպի  ընկալմանը դիմելու փոխարեն, դիմում ես քո գենոտիպի ընկալմանը անհամապատասխան աստվածությանը:

Հայոց կեսար Հայկը /Պարիս Հերունու հեղինակած//

Ըստ Աստվածաշնչի, հայոց կեսար Թորգոմը` Հայկի հայրը, Նոյյան որդի Հաբեթից հետո երրորդն էր: Կեսար Թորգոմի անունով Հայաստանը կոչվում է <<Թորգոմա տուն>>:
  Մ.Թ.Ա. 3-րդ հազարամյակում Թորգոմի որդին` արքայորդի Հայկը իր ընտանիքով, լավագույն գիտնականներով ու վարպետներով գնացին դեպի հարավային հողերը ու սկսեցին տեղի ցեղերի մասնակցությամբ կառուցել այնտեղ բուրգ զիկուրատի տեսքով:
  Շուտով այդ հսկա շինության շուրջը քաղաք է գոյանում, որը հետագայում կոչվեց Բաբելոն` հայ զորավար Բաբի անունով: Երբ Աշտարակի մեծ մասը կառուցված էր, Հայկի ու տեղի զորավար Բելի միջև կոնֆլիկտ ծագեց և աշտարակի շինարարությունը դադարեց: Հայկն իր մերձավորների հետ վերադարձավ Հայաստան: