Հատված՝ "Հավերժական Արքայատոհմ" գրքից

Այնտեղ, ուր հավետ եռում են, վշշում՝ Անդրաշխարհի դռները ծածկող քաոսային սև ջրերը անտակ, ուր մեգն է իշխում՝ երկնի անհունը կապելով երկրի անտակ անդունդին, հզոր Արայի երկնային կամքով, Դիցամոր քնքուշ խնամքի ներքո, Հայոց Դիցերի անխոնջ հսկումով, լաջվարդով պատված փառատաճարում հուրհրատում է՝ երկնից իջեցված Հայկական Գահը ադամանդակուռ: Աշխա՛րհը գիտի. հեռու մարդկային ճղճիմ կրքերից, այս Գահին բազմող Դյուցազունները միայն բարիք են պարգևել երկրին: Աշխա՛րհը գիտի. այս Գահին բազմող տիրակալների շուրթերից ելած ամեն մի հնչյուն՝ օրե՛նք է անխախտ, օրենք՝ սրբազան, որ արդար է միշտ ու չի հնանում, ինչպես չի մեռնում լույսը Շնաստղի՝ կախված երկնքից սուրբ Մեծամորի: Արևագալին, հերթական անգամ, գալիս են հզոր Ավագներն Հայոց, խմբվում Տաճարի ժողովատեղում: Թորգոմն է կանչել՝ քուրմը գերագույն, Արի տոհմերի վեհանձն արքան՝ արդար, իմաստուն: Եկել են այստեղ մեր Լեռնաշխարհի բոլոր ծայրերից. կրկի՞ն պատերազմ, արհավի՞րհք, աղե՞տ: Չգիտե ոչ ոք: Ձյունից էլ ճերմակ մի հսկա արծիվ, լայն պտույտներով շտապում է ներքև, զիլ կռնչոցով թառում աջ ուսին Արի Թորգոմի: Պատգամաբեր է. Ցեղին սպառնացող վտանգի ժամին, Ցեղի փառահեղ թռիչքի պահին, հայտնվում է միշտ, իր ներկայությամբ բերում է կա՛մքը հզոր Արայի, հաստատում խոսքն ու գործե՛րը բարի՝ Հայոց արքայի: Լռեց արծիվը: Հայոց Տերերի խոժոռ աչքերում սպասումն է տիրում: Ահա բարձրացրեց աջն իր տիրական՝ արքան իմաստուն և սկսեց խոսել. ոչ ոք չգիտեր, որ այդ խոսքերից՝ աշխարհի վրա սկիզբ էր առնելու մի նո՛ր պատմություն. -Դյուցազունք հզոր, Արյա՛ց հսկաներ. ահեղ դիցերի մեծազոր կամքով, մեր նախնիները միավորեցի՛ն Հայոց լեռներում ցիրուցան ապրող իրենց տոհմերը: Միավորեցին՝ սիրո՛վ, հավատքո՛վ, մեկտեղ ապրելու, ստեղծագործելու աննկուն կամքո՛վ: Միավորվեցի՛ն մեր պապերն արի՝ ոչ թե բռնությամբ ու խարդավանքով, այլ եղբայրության, միևնույն արյան ու Հայրենիքի բնակա՛ն կանչով: ՈՒ գետերն Հայոց, որ վերածելով մեր գավառները խուլ կղզյակների, մեզ ստիպում էին ապրել մեկուսի՝ մեր եղբայրներից, այժմ դարձել են մեզ իրար կապող, մեր աշխարհների ուժն ու բարիքը մեկտեղ գումարող լուսե շղթաներ: Իսկ լեռները մեր, որ կասկածանքով զննում էին միմյանց դարեր շարունակ, այժմ խոսո՛ւմ են, կանչո՛ւմ են իրար, լուր տալիս, թիկունք դառնում մեկ-մեկին: Համերաշխության մեր կա՛մքն է հոսում լուրթ վտակներով Հայոց գետերի: Եղբայրացե՛լ են Հայաստան երկրի հպարտ սարերը, ու միահամուռ, հսկո՛ւմ են դաշտերն Հայոց Տերերի: Եղբայրացե՛լ են Հայոց Տերերը, և իրենց հերթին, ուս-ուսի տված, պահպանում անդո՛րրն իրենց լեռների: Դո՛ւք եք տերերը Հայոց աշխարհի, ու ծաղկեցնելով աշխարհները ձեր, համախմբվելով վտանգի ժամին՝ կա՛մքն եք կատարում մեր նախնիների, կամքն եք կատարում ձեր զավակների՛, որ դեռ չեն ծնվել, բայց հետևո՛ւմ են, ու հսկո՛ւմ են լուռ՝ մեր բարձրաշխարհին: ՈՒ ես պատգա՛մն եմ բարբառում այսօր՝ Գերագույն Ոգու, Հայաստան երկրին բարիք պարգևող չքնաղ Դիմացոր, ահեղ Դիցերի, աչալուրջ հսկող մեր նախնիների, հավատով սպասող մեր զավակների. Հայրենի երկրում ստեղծագործելու, ապրելու համար, Արի տեսակը հավերժացնելու, հաղթելու համար՝ քի՛չ են նվիրումն ու պաշտամունքը Հայոց աշխարհին, հարազատ Ցեղին, զորեղ դիցերին: Դեռ բավարար չե՛ն եղբայրությունն ու միասնությունը Արի տոհմերի:

ՕՐՀՆՅԱԼՆԵՐԸ

Ոգի՜ Գերագույն ու ամենազոր. Ամենաարի, Ամենաբարի, Հայոց Դիցերի Խորիմա՜ստ դու Հայր: Շռայլի՛ր, զեղիր պարգևդ առատ՝ Լույս-Հայի հոգում. Արարման հրաշքն ու հոգիներին լույս պարգևելու սրբազան ջիղը թող մնա՛ հավետ՝ քո կամքով ծնված Հայոց սրտերում: Պահապաննե՛րն ենք քո Որակների, ու զավակնե՛րն ենք, զինակիցները՝ քեզանից սերված ահեղ Դիցերի: Դու հաստա՛տ պահիր Հայոց լեռները, և մենք երկնասլաց ապառաժներո՛վ կշարունակենք կամքը մեր կոփել: Երկնային ջահերն՝ Արարատի լուրթ, անհուն եզերքում թող վառվե՛ն հավետ, ու հրե արգանդն Հայոց լեռների՝ թող եռո՛ւն մնա. և մենք, աշխարհի կեղտ ու չարիքին՝ սրի տեսք ստացած մահաբեր շանթով, հրաբուխներո՛վ կդիմակայենք: Դու անմա՛ր պահիր հուրը երկնային՝ մեր հոգիներում, և մենք՝ Բարձրյալիդ լույս օրենքներով, կապրենք հավիտյա՛ն սուրբ Արարատում: Թող հավերժանա՛ Տեսակը Արի, քանզի կա՛մքն է դա ամեն մի Հայի. ամրացրո՛ւ կամքն այդ, Բարեբե՜ր Արա: Մա՜յր Ամենայնի, գորովդ անսպա՛ռ Հայոց աշխարհից: Ոռոգի՛ր լանջերն ահեղ լեռների՝ վարար հորձանքով կենարար կաթիդ, արևի ոսկի՛ն խառնիր մայր հողին, ու ոսկե հասկը թող հավե՛տ ծփա Արյաց սուրբ հողում: Քո կամքով, Հայոց քարերը անգամ՝ կյա՛նք են պարգևում. դու բեղո՛ւն պահիր սերմը Հայորդու: Քո գեղեցկությունն ու սերը անհուն՝ չլքե՛ն երբեք չքնաղ Հայուհուն: Բերք ու բարի՛քդ պարգևիր հողին, առողջ մանուկներ՝ Հայի օջախին: Դիցամա՜յր չքնաղ, սիրառա՜տ Մարէ. պահիր, փայփայի՛ր չքնաղ բնությունն Արարատ երկրի, իսկ մնացյալը՝ Հայը կպահի՛:

ՈՒ ղողանջո՛ւմ է ամեն այգաբաց՝ քաղցրալուր օրհնանքն Հայոց քրմերի: Մթին Տավրոսից՝ շարժվում Արևելք, Կորդվաց աշխարհից՝ սավառնում հյուսիս, Պարխարից՝ հարավ, ու Մայր Արաքսի անհանգիստ ալյաց ահարկու խաղով հոսում Արևմուտք՝ Արարատների, Արայի լեռան ու Արագածի սուրբ եռանկյունու վեհաշքությանն ավելացնելով խորհուրդն ու կա՛մքը՝ Սյունյաց լեռների ու ծմակների, Սիփանի, Սիմի հպարտ մենությունն ու դրախտային անապակ շունչը՝ չքնաղ Բյուրակնի: Մեծրանց լեռների, Գուգարաց երկրի հպարտ տերերի կա՛մքն է թևածում նրանց բերանով, հոգածությունն ու խնա՛մքը արթուն՝ տափաստանների շեկ ավազների բյուր միջատներին հսկող Զագրոսի, բարձրաբերձ Զաբի: Նպատ, Թոնդուրեկ, Նեմրութ ու Վարագ՝ հավիտենական իրենց զորության ձա՛յնն են առաքում նրանց շուրթերով. Խորիմա՜ստ Արա, Բարեբե՜ր Մարէ, մեծազո՜ր Դիցեր. թող չթուլանա՛ն պիրկ բազուկները Տորքի զարմերի, ու թող չմարե՛ն հրաբուխները՝ սրտերում ցասկոտ Սլակի տոհմի: Միանդակի գոռ զավակներն արի՝ թող չնվաղե՛ն, ու թող բազմանա՛ն Խոռի զարմերը վիշապահալած: Հայոց սուրբ երկրի բոլոր ծագերում, թող ազատ քայլեն ու թող արարե՛ն նախարար տոհմերն Արի Դիցերի. թող հարատևի՜ Տեսակը Հայի:

ԴԱՎԻԹԲԵԿՅԱՆ ՈՒԽՏԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ

Ազգերի պատմությունը գրվում է Ցեղի արյունով և Ոգու տանջանքով, բայց ո՛չ ժողովրդի

քրտինքով ու հացի ժխորով: Եվ գրում են նրանք, որոնք հավիտենականության համար ավելի՛ կենդանի զգացում ունեն, քան՝ անցավորի, լինի դա դժբախտություն թե հաճույքի երանություն:

1920 թվական... 

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունն ապրում էր իր վերջին ամիսները. կառավարության «հանճարեղե քաղաքականության արդյունքում՝ երկիրը ներսից կրծող մեծամասնական վարակ, քայքայված, ավելի ստույգ՝ գոյություն չունեցող տնտեսություն, բարոյալքված բանակ՝ բանակ, որի գերագույն հրամանատարությունն այլևս ի զորու չէր, կամ որ միևնույնն է՝ չէր ցանկանում տեր կանգնել բզկտված մեր Հայրենիքի վերջին պատառիկներին: Համատարած հուսալքության այս մթնոլորտում բախտի քմահաճույքին էր թողնվել Զանգեզուրը, ուր գնդապետ Նժդեհի շուրջ համախմբված մի բուռ քաջեր կենաց-մահու կռիվ էին մղում թուրք-թաթարական հորդաներին միացած մեծամասնական զորքերի դեմ: Զանգեզուրին էին հառած ողջ աշխարհի հայության աչքերը, այնտեղ էր որոշվում Հայաստանի ու Հայ տեսակի վաղվա ապագան: Դա գիտեին բոլո՛րը: Բայց դա չէր խանգարում Հանրապետության «իմաստունե կառավարությանը՝ թշնամու բազմահազարանոց հորդաների դեմ միայնակ թողնելու Նժդեհին և իր զինակիցներին: 

Օգոստոսի 25... 

Կապարգողթի բոլոր ծայրերից դեպի Ղափան շարժվող սյունեցիները հոծ խմբերով ժողովվում էին Կավարտի եկեղեցու բակում: 

Դարձյա՛լ խավարով էր պատված Սյունյաց չքնաղ լեռնաշխարհը: Մա՛հն էր շարժվում Սիսական աշխարհի սիրտը տանող նեղլիկ կիրճերով. մահը՝ կարմիր հագած թուրք-թաթարների ատելի տեսքով: Օրհասական էր պահը, իսկ փրկության՝ և ո՛չ մի նշույլ: Դեռ երե՛կ էր, որ հանկարծակի մի արշավանքով Զանգեզուր մտած քաջարի Դրոն, նույնքան անսպասելի նահանջով, բախտի քմահաճույքին թողեց Սյունյաց արյունաքամ արծիվներին՝ հետդարձի ճանապարհին չմոռանալով իր հետ տանել Ղափանի վերջին երկու թնդանոթներն ու թնդանոթաձիգ զինվորների մի ողջ դասակ: Անզորությունից ատամները կրճտացնող Նժդեհին մնում էր միայն զուսպ մերժել՝ Սյունիքը թողնելու և Երևանում ապաքինվելու նրա «հոգատարե առաջարկը: Դեռ երե՛կ էր, որ մեծամասնականների հետ զինադադար կնքած և Զանգեզուրն Ադրբեջանին հանձնելու հետ համակերպված ՀՀ կառավարությունը՝ նույն Դրոյի միջոցով, պահանջեց Նժդեհից՝ չխախտել զինադադարի պայմաններն ու վերցնելով իր բոլոր զինվորներին՝ քաշվել Երևան: Երևանը զինաթափու՛մ էր Սյունիքը: Մենակ էր Կապարգողթը, և նրա ապստամբ որդիներին այլընտրանք չէր տրված. կամ բռնել գաղթի ճամփան, կամ՝ հանձնվել թշնամու ողորմածությանը: Եվ անհնարին կացության մեջ հայտնված սյունեցիները ժողովվում էին Ղափանում: Սպասում էին բոլորը: Ղափանցիների որոշմանն էր սպասում Երևանը՝ հոգեպես զինաթափ: Սպասում էր Մոսկվան՝ օր առաջ սյունեցու դիակի վրայով քեմալականներին միանալու ձգտումով, սպասում էր կարմիր Բաքուն՝ գայլային ախորժակով: Սպասում էր Հայոց վտանգված Ցեղը. կրկին, մեր պատմության այս էլ որերորդ անկյունադարձում, Սյունիքի՛ ձեռքում էր Հայոց ճակատագիրը: Եվ Կավարտը խոսեց: Ի նկատի ունենալով ստեղծված անմխիթար վիճակն ու օրհասական պահը, հաշվի առնելով Երևանից ու Բաքվից ստացված բոլոր առաջարկներն ու պահանջները, գնդապետ Նժդեհի առաջարկով՝ Կապարգողթի ժողովուրդը միահամուռ վճռեց. արհամարհե՛լ Երևանից ստացված «իրատեսականե բոլոր առաջարկներն ու Ղափանն աքցանի մեջ առած կարմիր հորդաների սպառնալիքը, բռունցքվել վճռական, հաղթական պայքարի համար և թրքո-բոլշևիզմի դեմ ելած հուսահատ ջոկատներից կերտել պատմաստեղծ մի ՈՒխտ՝ պատրաստ իր ուսերին կրելու Ցեղին բաժին հասած ծանր փորձությունը: ՈՒխտակիցները Կավարտի եկեղեցում երդվեցին Դավիթ Բեկի և Մխիթար սպարապետի անունով՝ «հավատարիմ մնալ հայրենի երկրի ազատության, հրամանատար Նժդեհին և կռվել մինչև վերջին շունչըե: 

Այսպես ծնունդ առավ Դավիթբեկյան ՈՒխտը, որի մարտական միավորները, հայտնի՝ «գայլավաշտերե անվամբ, ամիսներ շարունակ սարսափի մեջ պահեցին թշնամու բազմահազարանոց հորդաներին: 

«Մեզ համար մահ չկա՛- մահ մեր թշնամու՛նե-ահա՛ նշանաբանը Դավիթբեկյան գայլավաշտերի սև պատանքավորների: Արդյունքում, 28 ուխտավորի կյանքի դիմաց՝ 200-ից ավելի, թուրքերից մաքրված և Սյունիքին կցված հայկական գյուղեր, հայ մտավորականության ազատում համայնավարական կացնից, Սյունիքի վերամիավորում Հայաստանին, առանց որի չէին լինի ո՛չ Խորհրդային, և ոչ՝ ներկայիս հանրապետությունները: 

Սա՛ է պատմությունը. հակառակ ամենքի, և ի հեճուկս բացահայտ թե գաղտնի բոլոր թշնամիների, Սյունիքն իր Առաջնորդի գլխավորությամբ հատե՛ց հնարավորի բոլոր սահմանները՝ աշխարհին պարտադրելով հաղթելու և իր հաղթանակով Հայ Տեսակը հավերժացնելու սեփական կամքը:

ՀԱՅՈՑ ԳԱՀԻ ՎԵՐՋԻՆ ՓԱՌԱԲԱՆՈՒՄԸ

Եթե ցանկանում ենք հստակ պատկերացում կազմել Ազգի, Հայրենիքի և Պետության նկատմամբ հայի վերաբերմունքի մասին՝ նախաքրիստոնեական և հետքրիստոնեական շրջաններում, բավական է, թեկուզ մի փոքր խորհել մեհենական պատերազմների այն նկարագրության վրա, որ մեզ է հասել Զենոբ ասորու մատյանից: Այսպես ուրեմն.

Գիսանէի տաճարի քրմերը պատրաստվում են իրենց վերջին մարտին՝ ընդդեմ Գրիգորի առաջնորդությամբ մեհյաններն ավերելու եկած արքունի զորքերի: Վճռական բախումից առաջ, Արձան քրմապետի որդի Դեմետրե քուրմը դիմում է նախնյաց տաճարների վրա ձեռք բարձրացրած հայոց հզոր իշխաններին.

«-Լսեցե՛ք մեզ, հայոց իշխաններ, այս քառասուն տարի է, ինչ ծառայում ենք մեր մեծ աստվածներին և քա՛ջ գիտենք զորությունը նրանց: Գիտե՛նք, որ իրենց սպասավորների, պաշտողների թշնամիների դեմ՝ իրե՛նք են մարտնչում: Այժմ մենք չենք կարող պատերազմով ձեզ ընդդիմանալ, որովհետև սա տունն է հայո՛ց թագավորի, և դուք էլ՝ արքայի՛ իշխաններն եք: Բայց ահա, ա՛յս թող հայտնի լինի, որ թեև ձեզ հաղթել չենք կարող, սակայն գերադասում ենք մեռնել մեծ աստվածների զոհարանի վրա, քան թե նրանց՝ ձեր ձեռքով կործանված ու ապականված տեսնել…»

ՈՒշադրություն դարձնենք. քրմերն առավել քան համոզվա՛ծ են, որ չեն հաղթելու այս կռվում, որովհետև աստվածներն այսօր չեն մասնակցելու կռվին՝ մի պարզ պատճառով. կռիվը հայոց Արքայի, հայոց Պետությա՛ն դեմ է: Ա՛յն արքայի, որ տվել էր իրենց մահվան դատավճիռը, որ հանդգնել էր ձեռք բարձրացնել նախնյաց հավատքի վրա, բայց, այնուամենայնիվ՝ Արքայի՛: Եվ քրմերը կռվեցին՝ զոհվելու՛ համար: Բայց զոհվելուց առաջ չզլացան՝ մեկ անգամ և՛ս հաստատել ու փառավորել իրենց սպանելու հրաման արձակած Հայոց Արքայի անունն ու ծագման մեծությունը:

Գիսանէի տաճարի քրմապետ Արձանի որդին՝ Դեմետրը, հայ իշխաններին ուղղված իր այս խոսքերի մեջ դրել է սրբազնագույն մի առաքինություն. աստվածների պաշտամունքին հավասար է Հայրենիքի ու Գահի պաշտամու՛նքը, հայոց Արքայի աստվածային զորության և իրավունքի հանդեպ հավա՛տը(*): Հային հատուկ՝ առ Աստված պաշտամունքը, պայմանավորված է Հայրենիքին և Պետությանը (արքային) ծառայելու միջոցո՛վ միայն: Եվ հավատն ամենազոր է մինչև այն պահը, երբ հակասության մեջ չի մտել վերջինիս հետ: Այսպիսով, ուղղակի կերպով փաստվում է Հայրենիքի և հայոց պետականության՝ իբրև բացարձակ արժեքներ ընկալելու հայի առաքինությունը, որ այդքան սրբազան երկյուղածությամբ արմատավորել են մեզանում հայոց քրմերը:

Կուառսի մարտում ընկան Գիսանէի Արձան քրմապետն ու Աշտիշատի Մեստակես քրմապետը: Դավադիր հարվածից զոհվեց՝ հայոց արքայի դեմ, առանց իր աստվածների օգնության հուսահատ կռվի ելած Դեմետր քուրմն՝ իր չորս հարյուր քրմերով: Իշխանները, սակայն, անխնամ չթողին նրանց մարմինները.

«Այստեղ է հանգչում հույժ քաջամարտիկ Արձան քրմապետը, նրա հետ նաև՝ հազար երեսունութ հոգի, որոնք կռվեցին հանուն Գիսանէ կուռքերի և հանուն Քրիստոսի…»: Ահա՛ նրանց տապանագիրը:

Հայրենիքի և Գահի հանդեպ հավատն ու սերն իրենց աստվածների համար ամեն բանից վեր դասող հայոց քրմերի փառահեղ մահն անտարբեր չթողեց Գրիգորի քարոզիչների առաջնորդությամբ նրանց դեմ դուրս եկած հայ իշխաններին. սա՛ է հայրենապաշտ քրմերին և իրենց՝ քրիստոնյաների շարքերից ընկածներին մեկ ընդհանուր գերեզմանում ամփոփելու պատճառը:

Չանցած հաշվված տարիներ, քրմերի օրհնանքներից զրկված հայոց արքան ինքնակամ կհրաժարվի իր թագից, կքաշվի Մանյա այրքը՝ Դիցամոր սրբարանում ճգնելու և կսպանվի դավադիր ձեռքերից: Միայն Խորենացի՛ն կհանդգնի ակնարկել՝ արքայի վրա ձեռք բարձրացրած իսկական դավադիրների մասին, բայց դա արդեն՝ ա՛յլ պատմություն է…

ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ցեղակրոն ՈՒսմունքի բաղկացուցիչ՝ չորս հիմնարար մասերից մեկն է Ցեղապաշտությունը: Սեղմ ասած, դա պաշտամունքն է Ցեղի որակների, արժեքների և սրբությունների: Ցեղապաշտությունը, սակայն, հիմնված չէ կույր

բնազդի կամ սոսկ տրամաբանության վրա: Ցեղակրոնությունը պահանջում է սիրել ու պաշտել Ցեղը՝ անհատականության բովանդա՛կ ուժով՝ մտքի, զգացումի և կամքի ողջ թափով: Ցեղակրոնության սահմանած արժեքներն ու որակները, որոնցով պայմանավորված է Ցեղապաշտությունը՝ յոթն են: Այսօր կներկայացնեմ դրանցից յոթերորդը. Առաջնորդապաշտություն:

-«Դա պաշտամունքն է Ցեղի ճշմարիտ Առաջնորդի, որի աջն է գծում ազգերի ճակատագիրը, որին են պարտական ազգերն՝ իրենց վերելքներն ու անկումները: Ա՛յն Առաջնորդի, որ կրողն ու ուսուցիչն է ցեղային բարոյականի՝ նրա՛ն ահա, հնազանդվել, նշանակում է նաև՝ հնազանդվել Ցեղի կամքին»,- Սա Ցեղապաշտության տված սահմանումն է:

Ճշմարիտ առաջնորդ. դա նախ և առաջ ենթադրում է՝ Ցեղային բարձր բարոյական, սեփական Տեսակի համար՝ յուրաքանչյուր պահի, մեռնելու և մեռցնելու պատրաստակամություն, Ցեղի ցավն ու հպարտությունն իրենում կրելու կարողություն: Առաջնորդն է տալիս գաղափարներ և, միաժամանակ, անձնական օրինակով ցույց տալիս դրանց կենսունակությունն ու արժեքը:

Ազգերի հավաքական կամքի արտահայտողներն են առաջնորդները, և սրանք սոսկ խոսքեր չեն: Պատմություն ստեղծում են միայն և միայն ճշմարիտ առաջնորդներ ծնելու ընդունակ ազգերը: Թողնենք, սակայն, մնացածին, և խոսենք մեզանից: (Պատմական մի քանի թեթև անդրադարձ, որ կբերեմ այստեղ, ընդհանուր առմամբ հայտնի են շատերիս և իրենց հիմնական գծերով՝ ժամանակին ներկայացվել են ուսումնասիրողների կողմից, ուստի, հղումներով չեմ ծանրաբեռնի ընթերցողիս, այլ բավարարվեմ միայն ասելով, որ բերում եմ բացառապես օրինակներ, որոնք քաղել եմ մեր լավագույն պատմաբանների ու տեսաբանների մտքերից: Հետաքրքրության դեպքում, ամենայն պատրաստակամությամբ, կտրամադրեմ համապատասխան գրականության մասին տվյալներ):

Վերցնենք մեր պատմության ցանկացած շրջան. առանց առաջնորդի, առանց ուժեղ, գաղափարապաշտ ու ցեղային ընդգծված արժեհամակարգով ապրող արքաների ու իշխանների, մեր ուժը երբեք արդյունավետ ու Նպատակասլաց չի գործածվել: Ավելին, միայն հզոր առաջնորդի գլխավորությամբ է մեզ հաջողվել՝ ոչ միայն միավորվել Հայկական Բարձրավանդակի բնական սահմաններում, այլև մեր Տեսակի հավաքական կամքին պատշաճեցնելով մեր Բնօրրանի՝ իրականում կենտրոնախույս հակումները, լավագույնս օգտագործել մեր Արյան ու Բնության միասնությունը, մեր Հայրենիքը վերածել անառիկ մի բերդի, և հաճախ, տարածվել նրանից դուրս՝ շրջակա հարթավայրերին կյանք, իսկ երբեմն էլ՝ մահաբեր պատիժներ տվող մեր լեռների ու գետերի պես: