Հայասա-Ազզիի դեմ մեծ հարձակումը սկսվում է Մուրսիլիսի թագավորության 10-րդ տարում: Պետության ռազմական գրեթե ամբողջ ներուժն ի մի բերելուց հետո է խեթական թագավորը համարձակվում սկսել արշավանքը, ինչը վկայում է Հայասայի բանակի հզորության մասին: Չմոռանանք, որ Հայասայի բանակը մինչ այդ կասեցրել էր իր ժամանակի համար մեծ համարվող խեթական բանակի (10 հազարանոց հետևազորի և 700 մարտակառքերի) առաջխաղացումը: Հետևաբար, Մուրսիրլիսն արևելքում ծավալվող պատերազմում ռազմավարական առավելության հասնելու համար այստեղ է կենտրոնացնում Խեթական պետության բոլոր հնարավոր ուժերը (այդ թվում նաև տարածաշրջանում հզորագույնը համարվող մարտակառքերի զորամասը): Մեծաթիվ լինելուց բացի, բազմաթիվ արշավանքներում թրծված խեթական բանակը հայտնի էր իր սպառազինության բարձր որակով, վարժեցման համակարգով և բարձր կարգապահությամբ:
Անբարենպաստ իրադրությունում Աննիասը որոշում է խուսափել հակառակորդի հետ բաց դաշտում վճռական ճակատամարտից և խեթերին լեռնային երկրի խորքերը քաշելով՝ փորձում գիշերային գրոհներով նահանջ պարտադրել:
Խեթական թագավորների արձանագրությունում Հայասայի բանակի գործողությունների նկարագրությունը համաշխարհային պատմության մեջ գիշերային մարտավարության մասին առաջին հիշատակումն է:
Պատմական տեղեկանք. Իսկ երբ գարուն բացվեց, երկրորդ ճանապարհով գնացի Ազզի երկիր (Ազզին Հայասայի գլխավոր նահանգն էր: Այն տեղադրվում է Ճորոխի ավազանում: Այս տեղանունը պահպանվել է Ազորդ ձևով՝ որպես Հայոց Տայքի մի գավառի անուն): Ինգալավա քաղաքում հետիոտն զինվորների և կառամարտիկների զորատես կատարեցի: Իսկ քանի որ ես՝ Արևայինս, ազզիցիների հետ նախկինում կռվել էի (Նուվանծան՝ մառանապետը, Կաննուվարա քաղաքի մոտ նրանց դեմ պատերազմել էր), նրանք բոլորովին չհամարձակվեցին կրկին ցերեկով ինձ ճակատամարտ տալ: Նրանք նախատեսան գիշերով ինձ վրա հարձակվել, ասելով՝ գիշերը նրանց մեծ վնաս կհասցնենք: Իսկ երբ արևայինս լուր լսեցի, թե ազզիցիները նախատեսում են գիշերը բանակի կենտրոնի վրա հարձակվել, Արևայինս բանակները միացրի: Ցերեկը բանակը թեթև էր շարժվում, իսկ գիշերը այն նույնպես դարանակալ էր լինում: Երբ ազզիցիները այդպիսի պահպանությունը տեսան, այլևս ինձ վրա հարձակվել չհամարձակվեցին>>:
Այսպիսով, Հին աշխարհի պայմաններում եզակի մարդասիրության դրսևորումն արդեն այս փուլում հայոց ռազմական իրավունքի նորմի էր վերածվել և անուղղակիորեն նպաստում էր ռազմական հաջողությանը: Մասնավորապես, իմանալով, որ հայասայի բանակը նվաճված տարածքները չի ամայացնելու և կենդանի մնացողներին սարսափեցնելու նպատակով կոտորածներ չի կազմակերպելու, գրավյալ տարածքների բնակչությունը նոր իշխանությունների նկատմամբ չեզոքություն էր պահպանում, իսկ առանձին դեպքերում՝ աջակցություն էր ցույց տալիս:
Անբարենպաստ իրադրությունում Աննիասը որոշում է խուսափել հակառակորդի հետ բաց դաշտում վճռական ճակատամարտից և խեթերին լեռնային երկրի խորքերը քաշելով՝ փորձում գիշերային գրոհներով նահանջ պարտադրել:
Խեթական թագավորների արձանագրությունում Հայասայի բանակի գործողությունների նկարագրությունը համաշխարհային պատմության մեջ գիշերային մարտավարության մասին առաջին հիշատակումն է:
Պատմական տեղեկանք. Իսկ երբ գարուն բացվեց, երկրորդ ճանապարհով գնացի Ազզի երկիր (Ազզին Հայասայի գլխավոր նահանգն էր: Այն տեղադրվում է Ճորոխի ավազանում: Այս տեղանունը պահպանվել է Ազորդ ձևով՝ որպես Հայոց Տայքի մի գավառի անուն): Ինգալավա քաղաքում հետիոտն զինվորների և կառամարտիկների զորատես կատարեցի: Իսկ քանի որ ես՝ Արևայինս, ազզիցիների հետ նախկինում կռվել էի (Նուվանծան՝ մառանապետը, Կաննուվարա քաղաքի մոտ նրանց դեմ պատերազմել էր), նրանք բոլորովին չհամարձակվեցին կրկին ցերեկով ինձ ճակատամարտ տալ: Նրանք նախատեսան գիշերով ինձ վրա հարձակվել, ասելով՝ գիշերը նրանց մեծ վնաս կհասցնենք: Իսկ երբ արևայինս լուր լսեցի, թե ազզիցիները նախատեսում են գիշերը բանակի կենտրոնի վրա հարձակվել, Արևայինս բանակները միացրի: Ցերեկը բանակը թեթև էր շարժվում, իսկ գիշերը այն նույնպես դարանակալ էր լինում: Երբ ազզիցիները այդպիսի պահպանությունը տեսան, այլևս ինձ վրա հարձակվել չհամարձակվեցին>>:
Հատված Մուրսիլիս Բ տարեգրությունից
Դեռևս արշավանքի սկզբում խեթերի հետախուզական ծառայությանը հայտնի են դառնում այս մտահղացման մանրամասները: Մուրսիլիսը փոխում է զորքի երթային կարգը և ակտիվացնում է գիշերային պահպանությունը: Հայասայի բանակում ևս հետախուզությունը բարձր մակարդակի վրա էր, ինչը թույլ էր տալիս հրամանատարներին բարդ իրավիճակում ճշգրիտ որոշումներ իրականացնել: Այս մասին է վկայում այն փաստը, որ Հայասայում ևս ժամանակին տեղեկանում են խեթերի ձեռնարկած հակաքայլերի մասին ու արագորեն փոխում պատերազմի պլանը: Սակայն նոր ռազմավարական ծրագիրն իրականացնելու համար վերախմբավորումների և այլ կարգի նախապատրաստական միջոցառումների համար ժամանակը բավարար չէր: Հայասայի զորամասերը նահանջում և ամրանում են լեռնային ամարոցներում:
Խեթերը, նույնիսկ Մուրսիլիսի Նուվանծայի ուժերը միավորելուց հետո, չեն համարձակվում գրոհել լեռնային ամրությունները: Չունենալով այլ տարբերակ՝ նրանք շրջանցում են սահմանամերձ ամրությունների մեծ մասն ու գրավում Անի-Կամախ տանող ուղիների վրա գտնվող Արիսպա քաղաքը, իսկ հետո՝ Դուկկամա մեծ քաղաքը, որը պարտավորվում է խեթերի թագավորի տրամադրության տակ դնել 3000 զինվոր:
Մուրսիլիսի արձանագրության մեջ նշվում է, որ այս ռազմական անհաջողություններից հետո Հայասայի բանակն ի վիճակի չի լինում շարունակել կազմակերպված դիմադրությունը և հարևան շրջանների բնակչությունը ևս ընդունում է խեթերի գերիշխանությունը, խոստանում ծառայել խեթական թագավորին և վերադարձնել գերիներին: Իր ռազմական հաջողությունների մասին թմբկահարելով՝ Մուրսիլիսն աշնանը վերադառնում է Խաթուսաս:
Որոշակի հաջողությունների հասած խեթերը հայտարարում են, թե Հայասսա-Ազզին մտցրել են իրենց պետության կազմի մեջ, բայց, դատելով հետագայում իրենց նկարագրած իրադարձություններից, չեն կարողացել այդ տարածքները հնազանդեցնել: Դրա իրական պատճառն այն էր, որ չգրավված լեռնային ամրոցներում պահպանվել էին Հայասսայի զինված ուժերը: Խեթական բանակի հեռանալուց հետո նրանք շատ արագ վերականգնում են հսկողությունը կորցրած տարածքների վրա:
Հաղթանակը
Հաջորդ տարի Մուրսիլիսը ստիպված է լինում երկրորդ անգամ Հայասա-Ազզի վրա
արշավել: Հայասայի ավագանին նրան ընդառաջ պատվիրակություն է ուղարկում: Պատվիրակները Մուրսիլիսին ռազմական աջակցություն են խոստանում և կրկին պարտավորվում վերադարձնել գերիներին: Թե որքանով էր նախորդ արշավանքից հետո իրական խեթերի գերիշխանությունը, կարելի է դատել թեկուզ այն փաստից, որ գերիներին չվերադարձնելու պատճառով Մուրսիլիսը նոր արշավանք է ձեռնարկում դեպի Հայասա:
Միտաննիի շարունակվող թուլացումը և, ի վերջո, անկումը կանխել չի հաջողվում: Իսկ Հայասայի ռազմակաքաղաքական ղեկավարությունը հասնում է նպատակին՝ պահպանում է անկախությունը: Ավելին, գերտերության դեմ պատերազմն ավարտվում է տվյալ պայմաններում նվազագույն կորուստներով:
Արդյունքները
Հաջողությանը նպաստել են.
1. ռազմավարական մակարդակում՝
-պատերազմի մանրակրկիտ նախապատրաստումը,
-փոփոխվող իրադրությունում արագ կողմնորոշվելով՝ ռազմական գործողությունների նոր պլանի մշակում,
2. մարտավարական մակարդակում՝
-լեռնային ամարոցների օգտագործումը՝ պաշտպանական գործողություններում
-լեռնային մի շարք նորարարությունների մշակումը,
-գիշերային մարտավարության մշակումը,
Հատկանշական է, որ հզոր հակառակորդի դեմ պայքարում դժվարին իրադրությում հայտնված հայասական բանակը հաջողության հասնելու համար չի դիմում մարտական գործողությունների վարման համար ոչ անհրաժեշտ, հետևաբար՝ պատիվ չբերող դաժանությունների:
Մուրսիլիսը վկայում է, որ Դանկուվայից բերված ռազմագերիները չեն սպանվել խեթական ճակատում տիրող <<հարաբերական խաղաղության>> ընթացքում: Ավելին, նրանք չէին սպանվել նաև պատերազմի առաջին երեք տարիներին: Իստիտինայից ևս ռազմագերիներ էին տարվել Հայասա, և իր գահակալության 11-րդ տարվա արշավանքի ժամանակ Մուրսիլիսը նաև այս գերիներին էր հետ պահանջում: Սա, շատ կարևոր է, քանի որ պատերազմում դժվարություններ կրող Հայասայում հաշվեհարդար (ռազմագերիների սպանություններ կամ խեթական բնակչության հանդեպ բռնությունների այլ դրսևորումներ)
չէր կազմակերպվում:Դեռևս արշավանքի սկզբում խեթերի հետախուզական ծառայությանը հայտնի են դառնում այս մտահղացման մանրամասները: Մուրսիլիսը փոխում է զորքի երթային կարգը և ակտիվացնում է գիշերային պահպանությունը: Հայասայի բանակում ևս հետախուզությունը բարձր մակարդակի վրա էր, ինչը թույլ էր տալիս հրամանատարներին բարդ իրավիճակում ճշգրիտ որոշումներ իրականացնել: Այս մասին է վկայում այն փաստը, որ Հայասայում ևս ժամանակին տեղեկանում են խեթերի ձեռնարկած հակաքայլերի մասին ու արագորեն փոխում պատերազմի պլանը: Սակայն նոր ռազմավարական ծրագիրն իրականացնելու համար վերախմբավորումների և այլ կարգի նախապատրաստական միջոցառումների համար ժամանակը բավարար չէր: Հայասայի զորամասերը նահանջում և ամրանում են լեռնային ամարոցներում:
Խեթերը, նույնիսկ Մուրսիլիսի Նուվանծայի ուժերը միավորելուց հետո, չեն համարձակվում գրոհել լեռնային ամրությունները: Չունենալով այլ տարբերակ՝ նրանք շրջանցում են սահմանամերձ ամրությունների մեծ մասն ու գրավում Անի-Կամախ տանող ուղիների վրա գտնվող Արիսպա քաղաքը, իսկ հետո՝ Դուկկամա մեծ քաղաքը, որը պարտավորվում է խեթերի թագավորի տրամադրության տակ դնել 3000 զինվոր:
Մուրսիլիսի արձանագրության մեջ նշվում է, որ այս ռազմական անհաջողություններից հետո Հայասայի բանակն ի վիճակի չի լինում շարունակել կազմակերպված դիմադրությունը և հարևան շրջանների բնակչությունը ևս ընդունում է խեթերի գերիշխանությունը, խոստանում ծառայել խեթական թագավորին և վերադարձնել գերիներին: Իր ռազմական հաջողությունների մասին թմբկահարելով՝ Մուրսիլիսն աշնանը վերադառնում է Խաթուսաս:
Որոշակի հաջողությունների հասած խեթերը հայտարարում են, թե Հայասսա-Ազզին մտցրել են իրենց պետության կազմի մեջ, բայց, դատելով հետագայում իրենց նկարագրած իրադարձություններից, չեն կարողացել այդ տարածքները հնազանդեցնել: Դրա իրական պատճառն այն էր, որ չգրավված լեռնային ամրոցներում պահպանվել էին Հայասսայի զինված ուժերը: Խեթական բանակի հեռանալուց հետո նրանք շատ արագ վերականգնում են հսկողությունը կորցրած տարածքների վրա:
Հաղթանակը
Հաջորդ տարի Մուրսիլիսը ստիպված է լինում երկրորդ անգամ Հայասա-Ազզի վրա
արշավել: Հայասայի ավագանին նրան ընդառաջ պատվիրակություն է ուղարկում: Պատվիրակները Մուրսիլիսին ռազմական աջակցություն են խոստանում և կրկին պարտավորվում վերադարձնել գերիներին: Թե որքանով էր նախորդ արշավանքից հետո իրական խեթերի գերիշխանությունը, կարելի է դատել թեկուզ այն փաստից, որ գերիներին չվերադարձնելու պատճառով Մուրսիլիսը նոր արշավանք է ձեռնարկում դեպի Հայասա:
Միտաննիի շարունակվող թուլացումը և, ի վերջո, անկումը կանխել չի հաջողվում: Իսկ Հայասայի ռազմակաքաղաքական ղեկավարությունը հասնում է նպատակին՝ պահպանում է անկախությունը: Ավելին, գերտերության դեմ պատերազմն ավարտվում է տվյալ պայմաններում նվազագույն կորուստներով:
Արդյունքները
Հաջողությանը նպաստել են.
1. ռազմավարական մակարդակում՝
-պատերազմի մանրակրկիտ նախապատրաստումը,
-փոփոխվող իրադրությունում արագ կողմնորոշվելով՝ ռազմական գործողությունների նոր պլանի մշակում,
2. մարտավարական մակարդակում՝
-լեռնային ամարոցների օգտագործումը՝ պաշտպանական գործողություններում
-լեռնային մի շարք նորարարությունների մշակումը,
-գիշերային մարտավարության մշակումը,
Հատկանշական է, որ հզոր հակառակորդի դեմ պայքարում դժվարին իրադրությում հայտնված հայասական բանակը հաջողության հասնելու համար չի դիմում մարտական գործողությունների վարման համար ոչ անհրաժեշտ, հետևաբար՝ պատիվ չբերող դաժանությունների:
Մուրսիլիսը վկայում է, որ Դանկուվայից բերված ռազմագերիները չեն սպանվել խեթական ճակատում տիրող <<հարաբերական խաղաղության>> ընթացքում: Ավելին, նրանք չէին սպանվել նաև պատերազմի առաջին երեք տարիներին: Իստիտինայից ևս ռազմագերիներ էին տարվել Հայասա, և իր գահակալության 11-րդ տարվա արշավանքի ժամանակ Մուրսիլիսը նաև այս գերիներին էր հետ պահանջում: Սա, շատ կարևոր է, քանի որ պատերազմում դժվարություններ կրող Հայասայում հաշվեհարդար (ռազմագերիների սպանություններ կամ խեթական բնակչության հանդեպ բռնությունների այլ դրսևորումներ)
Այսպիսով, Հին աշխարհի պայմաններում եզակի մարդասիրության դրսևորումն արդեն այս փուլում հայոց ռազմական իրավունքի նորմի էր վերածվել և անուղղակիորեն նպաստում էր ռազմական հաջողությանը: Մասնավորապես, իմանալով, որ հայասայի բանակը նվաճված տարածքները չի ամայացնելու և կենդանի մնացողներին սարսափեցնելու նպատակով կոտորածներ չի կազմակերպելու, գրավյալ տարածքների բնակչությունը նոր իշխանությունների նկատմամբ չեզոքություն էր պահպանում, իսկ առանձին դեպքերում՝ աջակցություն էր ցույց տալիս:
“Մեր Հաղթանակները” ժողովածուի Ա հատոր. Արտակ Մովսիսյան, Սուրեն Մարտիկյան:
Комментариев нет:
Отправить комментарий