Քասեցիների՝ Բաբելոնը գրավելուց շուրջ երեսուն տարի անց դեպի Եգիպտոս հաղթականարշավանք էին կատարել հիքսոսները: Քասեցիների և հիքսոսների միջև ուսումնասիրողները հաճախ տանում են կարևոր մի զուգահեռ՝ երկու արշավանքների բնութագրող կողմն ու ընդհանրությունը ձիեր լծած մարտակառքերի կիրառումն էր:
Հիքսոսները
Հիքսոսների հայրենիքը պետք է լիներ կամ հզոր պետություն, կամ փոքր իշխանություններից կազմված հզոր միություն դաշիք, որոնցից ոչ մեկն էլ առկա չէր արևելամիջերկրյածովյան ավազանում: Միջագետքի կենտրոնում և հարավում Հին Բաբելոնյան պետությունն էր, որի արձանագրություններում չի հիշատակվում նման արշավանք ո՛չ իրենց կողմից, ո՛չ արևելքից՝ իրենց տարածքով:
Նշանակում է՝ արշավանքը պետք է մեկնարկեր Հյուսիսային Միջագետքի և Հայկական լեռնաշխարհի տարածքից, որտեղ դեռևս Ք.ա. 23-22 դդ. գործում էր հզոր մի համադաշնություն, որը կործանել էր աքադական բռնապետությանը:
Սրան ավելացնենք, որ հետագայում՝ հիքսոսների լծից ազատագրված Եգիպտոսը վրիժառու պատերազմ է սկսում նրանց դեմ՝ հարվածները ուղղելով Միտաննի երկրի դեմ, ինչից էլ պարզ է դառնում, որ հիքսոսյան արաշավանքների մեկնակետը, այլ կերպ ասած՝ հիքսոսների հայրենիքը եղել է Միտաննին: Վերջինս գտնվում էր Միջագետքի հյուսիսում և Հայկական լեռնաշխարհի հարավում, իսկ այնտեղ իշխում էր հնդեվրոպական արքայական տոհմը: Հիքսոսյան արշավանքների մեկնակետը հայկական լեռնաշխարհում տեղադրելու օգտին է վկայում նաև լեռնաշխարհի՝ ձիաբուծության հայրենիքը լինելու հանգամանքը, հիշենք, որ առաջին անգամ գրավոր աղբյուրնեը սանձված ձիեր են հիշատակում Արատտա երկրում (Ք.ա.28-27 դդ. ):
Մասնագետներից շատերը, հենվելով հիքսոսյան հատուկ անունների, տիտղոսների ստուգաբանության, նրանց մարտավարական գործում մարտակառքերի կարևոր դերի և այլ փաստարկների վրա, հիքսոսներին համարում են հյուսիսից եկած հնդեվրոպական լեզվաընտանիքն պատկանող ցեղեր: Հայագիտության մեջ ուշադրություն է դարձվել հիքսոսների հակ ցեղանվանաձևով Եվսեբիոս Կեսարացու (260-339թթ.) հիշատակության վրա՝ այն կապելով Հայք էթնիկական աշխարհի հետ:
Հաղթանակը
Ք.ա. մոտ 1710 թ. հյուսիս-արևելքից Եգիպտոս արշավեցին հիքսոսները և տապալեցին ներքին ներքին պառակտումներից առանց այդ էլ թուլացած տեղի իշխանությունը: Նրանց հիմնական առավելությունը ընտելացված ձիու և մարտակառքերի կիրառումն էր ռազմական գործում, ինչը մինչ այդ անծանոթ էր Եգիպտոսում: Թերևս, այդ պատճառով էլ մեզ հասած եգիպտական աղբյուրներում նշվում է, որ հիքսոսների կողմից Եգիպտոսի նվաճումը կատարվեց <<հեշտությամբ>> և, նույնիսկ, <<առանց պատերազմի>>:
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔ. <<Հայտնի չէ , թե ինչու աստված զայրացավ մեր վրա: Արևելքից անսպասելիորեն հայտնվեցին անհայտ ծագումով մարդիկ. նրանք հանդգնորեն գրոհեցին մեր երկրի վրա և հեշտությամբ նվաճեցին այն՝ առանց պատերազմի... Իրենց միջավայրից մեկին նրանք նրանք հռչակեցին թագավոր. նրան կոչում էին Սալիտիս: Նա եկավ Մեմֆիս, հարկեր դրեց Վերին և Ստորին երկրների վրա և տեղակայեց զորականներ առավել հարմար վայրերում: Հարմար տեղադրություն ունեցող Ավարիս քաղաքը, որը ստացել էր այդ անունը՝ համաձայն հին առասպելի, նա բնակեցրեց ու խիստ ամրացրեց 240 հազարանոց ծանրազեն զինվորներից:>>
Հիքսոսների արշավանքի մասին եգիպտական քուրմ Մանեթոնի վկայությունը՝ պահպանված Հովսեփ Փլավիոսի երկում:
Ակնհայտ է , որ մայրաքաղաք հռչակված Ավարիսում հիքսոսների բանակի թվաքանակի մասին մեզ հասած տեղեկությունները չափազանցված, նաև՝ վիպականացված են:
Դրա պատճառը հավանաբար, կարճ ժամանակում նրանց ունեցած հսկայական ռազմական հաջողություններն էին:
Սա հիշեցնում է հայոց ռազմական պատմության հերոսական էջերից մեկի կապակցությամբ միջագետքյան բնագրերի այն տեղեկությունը, որ բռնակալ Նարամ-Սուենը դեպի Հայաստան ուղարկած երեք բանակներից՝ 120 հազար,. 90 հազար և 60700 զինվորներով <<ոչ ոք կենդանի չվերադարձավ>>: Որքան էլ այս թվերը վիպականացված լինեն, Միջագետքում և Եգիպտոսում տարածված այս բնագրերը միանշանակորեն վկայում են Հայկական լեռնաշխարհի զորքերի տարած լիակատար ու բացառիկ հաղթանակների մասին:Հիքսոսյան տիրապետությունը Եգիպտոսի համար չեղավ ավերի ու ամայացման ժամանակաշրջան: Ընդհակառակը. այս այս ժամանակաշրջանից հայտնաբերավել են արվեստի բարձրաաճաշակ ստեղածագործություններ, հայնի են գրի ու գրականության, մաթեմաթիկայի և բժշկության բնագավառների ակնառու ստեղծագործություններ:
Ք.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջից, երբ Եգիպտոսը մտել էր Միջին թագավորության ժամանակաշրջան, մինչև Ք.ա. 28 դ. վերջերը Եգիպտոսին անհայտ էին բրոնզը (գործածվում էր պղինձ), ձիաբուծությունը, մարտակառքերը: Հիքսոսներն էին, որ եգիպտացիներին ծանոթացրեցին այդ ամենի հետ:
ՏԵՂԵԿԱՆՔ. Գերմանացի ականավոր արևելագետ Մաքս Մյուլլերը, ցույց տալով, որ հիքսոսների տիրապետությունը տարածվել է շատ հյուսիս (մինչև Փոքր Ասիա և Հայկական լեռնաշխարհ), գտնում էր, որ պատահական չէր Ավարիսի տեղի ընտրությունը. այն պետք է գտնվեր նրանց տերության կենտրոնական շրջանում: Հնարավոր համարելով դա՝ իր հերթին ականավոր ռուս արևելագետ Բ.Ա. Տուրաևը, գտնում է, որ <<հիքսոսների դարաշրջանն ունեցել է կարևոր մշակութային նշանակություն. այն առաջին անգամ մեկ քաղաքական օրգանիզմի մեջ է միավորել Եգիպտոնս առաջավորասիական քաղաքակրթության մարզերի հետ>>:
Тураев Б.А ., История Древнего Востока ч.1, СПб ., 1913, с. 257
Հիքսոսները, ըստ Մանեթոնի ունեցել էին երկու դինաստիա՝ Եգիպտոսի պատմության 15 և 16 -րդ հարստությունները: Նրանք իշխել էին ավելի քան մեկ դար՝ մինչև Ք.ա. մոտ 1580 թ.:
Մարտավարություն
Ըստ պահպանված տեղեկությունների՝ հիքսոսները հեռացել են Եգիպտոսին դեպի հյուսիս-արևելք: Ընդ որում, Թեբեի զորքերը, որ առաջնորդում էին ապստամբ եգիպտացիներին, պաշարում են հիքսոսների մայրաքաղաք Ավարիսը: Երկարատև պաշարումը ոչինչ չի տալիս եգիպտացիներին:
Այս տեղեկությունը վկայում է, որ հիքսոսների բանակի զինանոցը հարուստ էր ինչպես հարձակվողական, այնպես էլ պաշտպանական գործողությունների մարտավարական հնարքներով:
Երկկողմանի հյուծիչ հակամարտությունները կողմերին առավելություն չեր տալիս, և ի վերջո սկսվում են բանակցություններ, որոնք ավարտվում են հաշտությամբ. հիքսոսները համաձայնվում են առանց պատերազմի եգիպտացիներին թողնել իրենց երկիրը և վերադառնալ հայրենիք: Այնուհետև եգիպտացիները որոշում են վրիժառու պատերազմ սկսել հիքսոսների տերության դեմ, որը չափազանց երկար է տևում:
Միայն հիքսոսներին պատկանող Պաղեստինի հարավում գտնվող Շարուխեն ամրոցի պաշարումը շարունակվում է վեց տարի:
Եզրակացություն
Ք.ա 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայկական լեռնաշխարհից դեպի հարավ մեկնարկած երկրորդ ռազմական արշավանքը ևս ոչ միայն պսակվել է հաղթանակով, այլև իր հետ բերել ավելի քան հարյուրամյա տիրապետություն և քաղաքակրթական մեծ ազդեցություն Եգիպտոսում:
“Մեր Հաղթանակները” ժողովածուի Ա հատոր. Արտակ Մովսիսյան, Սուրեն Մարտիկյան:
Комментариев нет:
Отправить комментарий